Walkartgemeenschap Zeist, Kerkweg 19-23, 3701 Zeist
Spinoza
LEZING DOOR MAARTEN VAN BUUREN
Walkartontmoeting zondag 3 november 2024
Thema: Hoe kunnen we een goed leven leiden
SPINOZA - OIKEIOSE
Maarten van Buuren was hoogleraar Moderne Letterkunde, met name in de Franse taal, aan de Universiteit Utrecht. Hij vertaalde de Ethica van Spinoza, heeft verschillende boeken op zijn naam staan. Hij maakte Spinoza beter toegankelijk.
schermtekst 1
Dames en heren. Ik heb 3 kwartier, 40 minuten om u wat uit te leggen over Spinoza. Ik doe dat zoveel mogelijk door een aantal hoofdzaken uit zijn levenswerk, de Ethica, te belichten. De in- en uitgang van mijn onderzoek was of en in hoeverre Spinoza antwoord geeft op onze zoektocht naar een ander godsbeeld. Vanuit de gereformeerde kerk komend, wierp ik God ver van mij. Maar toen ik ouder werd ging ik zoeken en vond een antwoord bij Spinoza, dat God wat acceptabeler voor mij maakte.
Vanaf het moment dat ik dat antwoord zag schemeren in Spinoza, ben ik eigenlijk non stop, fulltime bezig geweest met Spinoza. Het heeft lang geduurd voordat ik een aantal hoofdzaken zag. Zijn levenswerk, de Ethica is moeilijk geschreven, onleesbaar. De honden lusten er geen brood van. Je hoeft er niet aan te beginnen. Je kunt er toegang toe krijgen via commentaren. Ik heb geprobeerd de afgelopen 15 jaar min of meer in kleine stappen zijn boodschap te vereenvoudigen tot de hoofdzaak. Ik denk dat ik nu een beetje het punt heb bereikt waarop ik terugkijkend de hoofdlijnen kan zien. Ik zal ze in het kort proberen duidelijk te maken. Het komt hierop neer.
Indeling Ethica (schermtekst 2)
1 - Zijn - fysica
2 - Denken- logica
3 - Doen - ethica
De Ethica bestaat uiteindelijk uit vijf delen. Het begint met een deel dat gaat over God. Dat was de reden dat ik eerst afhaakte in mijn studententijd. Ik dacht: een boek dat met een deel over God begint en onleesbaar is, dat hoeft voor mij niet, want ik heb God vaarwel gezegd.
Twintig, dertig jaar erna vielen de schellen van mijn ogen. De opbouw van de Ethica is heel anders dan je in eerste instantie denkt. Je zou denken dat het eerste deel over God gaat, het tweede deel over de geest, het derde deel over hoe je moet leven. Spinoza begon in zijn Amsterdamse tijd, 1640/1650, aan een levenswerk dat bestaat uit drie delen, een indeling die hij afkeek van zijn grote voorbeelden uit de filosofie, de stoïcijnse filosofen. Ik weet niet of u zich verdiept heeft in klassieke filosofen. Dat waren leraren die hun lessen opzetten in drie grote delen. Die gingen over het zijn, (antropologie), het denken, (logica), en over ethiek, leefregels voor hoe je je moet gedragen. Het mooie van die indeling van de Stoa is dat de stoïcijnen die drie delen hanteren omdat er volgens hen een logische opvolging zat in de filosofie. Het begint met nadenken over 'wat is het zijn?’ En als je daar de hoofdlijn van te pakken hebt, dan ga je over op de manier waarop je er over kunt denken: logica. Heb je de grote lijnen van het zijn en het denken in de smiezen dan kun je kijken naar hoe je moet leven, ethiek. Die derde stap wordt afgeleid uit het inzicht in het zijn en van het denken daarover. Dus antropologie, logica, ethiek, in drie stappen. Dat heb ik niet in een keer ontdekt. Je moet er veel moeite voor doen en veel lezen, en erna, Spinoza lezen.
Het eerste deel van de Ethica gaat wel over God, maar nog meer over het zijn: wat is het universum eigenlijk, in zijn totaliteit, universeel? Dat duidt Spinoza aan met God, door hem geschreven in een soort geheimtaal. In die tijd waren ze nogal streng wat het godsbegrip betreft. Met name de theoloog Voet (of Voetius) in Utrecht. Er werd op een heel strenge manier gekeken naar iedereen die anders dacht. Daarom moest Spinoza zich indekken met geheimtaal om zijn denkbeelden duidelijk te maken. Om zijn godsbeeld, dat op iets anders berustte dan op dat van de traditionele God, over de drempel te krijgen, vertaalde hij het zijnsbegrip met God.
Denken (logica) (schermtekst 3)
Deel 2: Hoe kan de mens het Zijn denken?
Door vormgelijkheid
Ook bij Stoa:
Deel 2 van de Ethica gaat over de geest. Dat moet je vertalen met ‘over het denken’. Iedereen vertaalt het met ‘over de geest’, maar het gaat over het denken, dat is wat Spinoza bedoelt. (Over een half jaar komt er een verbeterde versie van mijn vertaling van de Ethica uit).
Met deel 3 besloot hij de eerste versie van de Ethica. Daarna heeft hij het werk een aantal jaren op de plank gelegd. Na een jaar of vier, vijf ging hij verder in de vorm van een uitbreiding en heeft hij aan deel 3 deel 4 toegevoegd. En daarna heeft hij nog een deel 5 geschreven. Als je het in grote lijnen bekijkt, betekent het dat hij het deel over de ethica heeft uitgebreid tot drie delen. Maar de opzet gaat uit van het idee van de Stoa. Het gaat over de zijnsleer, de kenleer waarmee je het zijn kunt kennen, en de ethiek.
Deel 1 van de Ethica gaat, dat moet u van mij aannemen, over God in de zin van Spinoza: het zijn. Hij legt de grondslag uit van wat het zijn is. Namelijk dat het zijn niet dualistisch is, maar monistisch. Daar kom ik een volgende keer wel over vertellen, want daarvoor ben ik niet ingehuurd vandaag.
Deel 2 is van hetzelfde laken een pak van Spinoza. Onleesbaar als je eraan begint. Want er staat: demente, en iedereen vertaalt dat als over de geest, alsof dat Spinoza's mening is over wat de geest is, iets spiritueels, maar dat bedoelt hij niet. Hij bedoelt het denken. Hoe zit het denkapparaat in elkaar, waarmee we het zijn kunnen zien. En hij geeft een heel nuchter analytisch idee van wat ons denken behelst: een apparaat waarmee we het zijn kunnen denken. Hoe kunnen we het zijn denken met onze kleine menselijke geest? Dat kan omdat ons denken, de ratio, gecentraliseerd is. Spinoza, rationalist, grondlegger van rationalisme. Het is het deel van ons verstand dat wordt gedomineerd door logos. Ratio is de Latijnse vertaling van het Griekse woord logos. En vanaf die tijd dat het begrip ratio werd gebruikt door onder andere Spinoza, is die oorsprong uit het zicht geraakt.
De logos is de weg waarop je begrip kunt krijgen voor wat Spinoza bedoelt. Het gaat nu tot u doordringen als ik zeg dat Spinoza zich het denken voorstelt als ons concentreren met de ratio. Dat is het menselijke deel van de Logos. Als je aanneemt dat het universum ontstaan is uit, en geordend wordt door de universele Logos die God is. Logos met een L.
Dat moet je aannemen. Het universum is ontstaan uit een scheppend beginsel dat de Grieken Logos noemen en dat dat God is. Dat beginsel geeft zich rekenschap van de wonderbaarlijke samenhang tussen alle dingen.
Ik ben door het Walkartpark gelopen toen ik hierheen kwam en heb me laten betoveren door de kracht van de herfst. Waarom hangt alles samen? Logos zegt doordat het beginsel van Logos er is dat alles in verband houdt. De schoonheid van deel 2 van de Ethica is dat Spinoza zegt waarom ratio zo belangrijk is. Omdat die in de menselijke geest is ingeplant, waarmee we de universele Logos kunnen denken. Als we aannemen dat de grote Logos, het universele scheppend beginsel is van het universum, komt de vraag welk verband hebben wij als kleine mensen met die goddelijke Logos? Dat verband is dat dat in onze geest is ingeplant, ons verstand is een wolkje, een vonkje van de Logos. Dat maakt het mogelijk ons denken als een antenne uit te zetten zodat wij ons kunnen invoegen in het beginsel van de natuur via de ratio. Oikeiose. Dat biedt perspectief, want het verklaart niet alleen waarom wij als kleine vergankelijke mensen ons invoegen in het geheel, maar dat we ook via hetzelfde beginsel deel uitmaken van God. Want God is natuur. Nu zijn we al een heel eind.
Belangrijk is dat u die hoofdlijn ziet. Dat zie je niet in een keer als je de Ethica opslaat. En ook niet bij de tweede of derde keer lezen. Je doet er tien jaar over van ploegen, zwoegen en vertalen, voordat je denkt: ‘oh maar zo zit het’!
Hij bedoelt eigenlijk God is de Logos. En ons denken is ook logos, met een kleine l. Want het is een antenne van het grote geheel.
In deel 2 legt Spinoza verder uit dat het verstand, het denken niet alleen uit ratio bestaat. Er is waarneming met de zintuigen die ons in staat stellen kennis te nemen van de wereld buiten ons. Er is ook intuïtie. Geheimzinnige intuïtie, waar boekenkasten over vol geschreven zijn.
Het is moeilijk om een verklaring te geven van de relatie tussen rede en intuïtie. Het kost moeite om deel 2 te herleiden tot de hoofdzaak.
Denken is niet een trap, maar een drieluik (schermtekst 4)
Drie soorten kennis (schermtekst 5)
Waarneming en intuïtie zijn zijluiken van de rede. Waarom? Waarom komt het samen in het luik van de ratio? Die vraag is niet makkelijk te beantwoorden. Die driedeling kun je je voorstellen als een gebouw van drie verdiepingen. De waarneming is de onderste verdieping.
Waarneming is een verdieping waarvan de ramen en deuren wijd open staan zodat zintuiglijke informatie kan binnenkomen: dus waar wat we zien, horen, ruiken en voelen met stromen naar binnen komt. Spinoza zegt daarvan dat het in het algemeen vervuilde informatie is. Wat je waarneemt met je zintuigen daarvan moet je aannemen dat het vals is, grondstof die je moet wantrouwen. Die pas wat kan betekenen als je het door de molen haalt van de volgende verdieping. Ik stel me voor dat boven die eerste verdieping een tweede verdieping is zonder ramen en deuren, met alleen computers. Dat is mijn beeld voor de ratio, het logische denken. Dat denken stelt Spinoza zich voor als een logische bewerking, die ik vergelijk met computers, die de gegeven zintuiglijke informatie coderen, doorgeven. Al die vervuilde informatie gaat naar de computers en die gaan dat testen. Zo van: wat klopt er logisch van. Dan wordt 95% gedeletet, dat is afval. Dus je houdt uiteindelijk 5% of minder over van de informatie, die uiteindelijk waardevol en betrouwbaar is. Dan zit je nog met intuïtie. Ik zou zeggen, je bent nog niet klaar. Je hebt informatie gezuiverd. Je kunt het ermee doen. Spinoza zegt: nee, nee, je mist het belangrijkste. En dat is dat er een intuïtie is die inzicht geeft in de hoofdlijnen, dus bovenop de zuiverende werking van de computer.
Er moeten programma’s zijn op grond waarvan de machines weten wat de juiste informatie is. Want machines zelf weten niks. Er moeten programmeurs zijn die informatie in de machines zetten, zodat de machines kunnen beslissen wat juist is en wat niet. Die zitten op zolder en geven de richtlijnen aan.
Het bijzondere van de intuïtie is dat die is aangeboren. De rede op de tweede verdieping is niet aangeboren, wel in beginsel, maar je moet hem trainen tijdens het leven. Bovendien is die er niet ogenblikkelijk zoals de intuïtie. Rede werkt volgens redenering, logisch. En die werkt van 2 + 2 = 4, logisch in tegenstelling tot intuïtie. Daar begint het interessante van de relatie tussen intuïtie en rede.
VERSTAND (schermtekst 6)
Relatie intuïtie (kennis 3) - rede (kennis 2)
De combinatie heet: verstand (intellectus)
Intuïtie is (a) aangeboren, (b) onmiddellijk
Rede (logisch denken) is redenering in tijd
Intuïtie = instinct = oikeiose
Dus geen verschil mensen, dieren, planten
Verschil mens-dier: combinatie intuïtie + rede (want dat is ‘verstand’)
Als intuïtie ons een inzicht geeft in de waarheid, waarom moeten we dan nog een afdeling ratio hebben? Ik hebt het wel eens over de waarde van intuïtie waarin ook zelf geloof.
Voorbeeld: mijn dochter woont in Londen, en die is, niet al te lang geleden, een relatie begonnen met een Roemeen. Als er moeilijkheden zijn in de relatie, moet ik mijn best doen mijn mond te houden, want ik denk er het mijne van.
En als ze vragen stelt en zegt van: wat vind je er nu van? Wat moet ik nu doen? Het loopt niet zoals ik zou willen en ik voel me verdrietig. Dan wil ik zeggen: ‘het lijkt me een goed moment om te breken. De deur uit met die vent.’
En verder denk ik, wat ik zelf geloof, meisje, jouw intuïtie weet wat je moet doen. En als het zo is dat deze jongen jou raakt en je je geborgen voelt, is het het beste dat je met hem om de tafel gaat zitten. En als je gevoel je ingeeft dat het eigenlijk niet te doen is, omdat je nu al schade oploopt en dat dat alleen maar erger wordt, zie dat dan als een indicatie dat je moet breken. Dat zeg ik niet want ze is zelfstandig genoeg. Ik zeg daarom: je weet zelf wat je moet doen, je kent de waarheid. Je moet helder nadenken over datgene wat je intuïtie je ingeeft. Dat is de waarheid. Dat probeer ik zelf ook. Dat is lastig. Maar het is waarin ik geloof. Dat wij intuïtie hebben die ons in belangrijke dingen van het leven ingeeft wat wij moeten doen, en wat we verkeerd doen.
Stel nogmaals de vraag dat als je dat via intuïtie weet, waarom je dan een rede hebt. Waarom zou je moeilijk doen met logica en nadenken en argumenteren, als je in een keer weet wat de weg is om te gaan. Dat is een interessant gegeven. Als het zo is wat Spinoza zegt dat we via intuïtie zicht hebben op wat we moeten doen omdat het in een keer de waarheid openbaart, wat ik geloof. Waarom zouden we dan nog moeite doen om onze ratio te ontwikkelen? Je moet logisch denken ontwikkelen, want het is de logische weg naar het begrip van het Al en God. Voor je intuïtie hoef je geen moeite te doen.
Ik vind Spinoza zo intrigerend en ben er meer dan tien jaar fulltime mee bezig omdat hij mij voortdurend dit soort raadsels voorlegt en ik dan niet precies begrijp hoe het zit en ertoe neig om te denken: hij maakt een fout, want het klopt niet wat hij hier zegt, dat je via intuïtie de waarheid kent. en je ratio moet ontwikkelen. Het is van tweeën een; of de rede of de intuïtie, maar je moet geen verwarrende instructies geven dat ik ze beide moet doen want dan weet ik niet wat ik moet doen. Dan heb ik de neiging te denken: hij vergist zich en je kunt niet alles weten.
Maar direct erna denk ik: Nou, als iemand zich vergist dan ben ik het waarschijnlijk en niet Spinoza. En dan begint het voor mij interessante deel: dat ik moet uitknobbelen wat hij bedoelt. Waarom is het nodig dat ik ondanks dat feit dat ik intuïtie heb en weet wat de waarheid is, dat ik dat dan toch ter controle aan die ratio moet voorleggen. Het is langzaam duidelijk geworden dat de reden is dat wij, in ons dagelijks leven handelen volgens denkbeelden, waarvan we denken dat dat waarheden zijn. Maar dat dat eigenlijk dingen zijn, waarmee we onszelf een beetje voor de gek houden. Dat het denkbeelden zijn waaraan we vasthouden omdat we er niet aan moeten denken dat het anders kan zijn. En, dat wij ons leven lang in die vergissing kunnen blijven hangen. Ofwel, met ons kop tegen de muur lopen, en dan noodgedwongen moeten bedenken dat het toch anders zit en dat wij dan een deel van de denkbeelden moeten loslaten als illusies waarmee we ons zoet houden. Ik heb dat ervaren. Dat kan ik wel kort toelichten.
(schermtekst 7)
Waarom verstand als intuïtie = waarheid?
Intuïtie = stemmetje in achterhoofd
Overstemd door kabaal (voorstellingen)
Weerstand moet worden overwonnen
Voorbeeld: Maarten voor de spiegel
Psychotherapie (Sartre-onbewuste)
Vandaar voortdurende oefening van verstand
Verschil weldenkenden - onwel denkenden
Moed nodig om door vooroordelen te breken
Ik ben een tijd getrouwd geweest. En na acht jaar gescheiden van mijn vrouw van wie ik eigenlijk hield en met wie ik nog steeds, bijna dagelijks, omga. We hebben een zoon en daarmee gaat het goed. Ik wist zeker dat we moesten scheiden en sindsdien moest ik elke keer uitleggen waarom. En dan dacht ik, ik weet niet precies waarom ..
In de tijd nadat ik gescheiden was dacht ik: ja, hiervoor ben je in het leven gezet. Niet om getrouwd te zijn en een gezin te hebben, maar om te studeren, schrijven, promoveren en daarmee moet je het doen.
Een heel aardige vrouwelijke collega, liet merken dat ze mij meer dan een docent vond. Dat werd snel een relatie. Prachtig en leuk. Dat duurde zeven, acht jaar. En toen verflauwde het wat en ik dacht: zie je wel, ik krijg een vingerwijzing. Al snel liep ik de volgende dame tegen het lijf. Ook dat duurde even, en toen kwam een derde vrouw voor een paar maanden, toen een vierde. En bij mevrouw vijf dacht ik: ik heb een probleem. Ik loop vast. Ik ben het probleem. En toen heb ik mezelf letterlijk voor de spiegel gezet. In Utrecht, in de toiletruimte, en tegen mezelf gezegd: waar zijn wij mee bezig? En terwijl ik dat zei, wist ik al hoe het zat.
Geef eens aan, wat je van een vrouw verwacht. Ik moet erop vallen, ze moet aantrekkelijk zijn, zelfstandig zijn, ik praat als Brugman en zij moet daartegen bestand zijn. Ze moet haar eigen kost verdienen. Toen ik dat allemaal dacht, met mijn gezicht in de spiegel, besefte ik dat mijn ex daar perfect aan voldeed en de vriendinnen na haar ook
En toen wist ik wel dat het antwoord dus was, dat mijn dierbaarste wens niet was om de vrouw van mijn leven te vinden en een gezin te beginnen, maar dat ik me dat als een illusie had voorgesteld. Een jaar of 30 had ik mezelf versterkt met het idee: huisje, boompje, beestje. Zo simpel is het. Maar toen dacht ik voor de spiegel staande: blijkbaar is dat toch niet hetgeen wat ik wil. Wat mijn intuïtie mij laat volgen is wat anders. En wat is dat andere dan? Een soort lege ruimte, een stolp waarin ik mij kon terugtrekken en met boekjes bezig zijn, fulltime. Van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat zit ik achter mijn bureau en vertaal ik de moeilijkste teksten die ik kan vinden. Ik heb Spinoza afgerond, zijn Ethica, zijn Politiek Traktaat. Nu verdiep ik me in de filosoof Nietzsche, minstens zo moeilijk. Net de vierde vertaling afgerond en ik kan zeggen, dan ben ik gelukkig. Dat is waar ik naar op zoek ben. Ik zit om zeven uur achter mijn bureau en begin te vertalen, de moeilijkste teksten denkbaar. Ik had er 30 jaar voor nodig om dat uit te vinden. Maar het was hetgeen waarnaar mijn intuïtie mij leidde. Wat mijn denkbeelden me ingaven, berustte voor een groot deel op illusies. Je wilt eraan toegeven omdat anderen dat verwachten: kinderen, een gezin, vader zijn.
Je moet je rede gebruiken en een heleboel inspanning leveren om door die illusies heen te breken. Intuïtie werkt ogenblikkelijk, maar het is ook een soort stem op de achtergrond, die je het zwijgen kunt opleggen. En als het belangrijke dingen in het leven zijn die worden ingegeven, dan kun je je leven vullen met activiteiten en inkledingen, waar je het eigenlijk diep in jezelf niet mee eens bent. Je bent aan een vrouw en kinderen begonnen, krijgt een gezin. Je moet een baan nemen. Terwijl Spinoza zegt: volg je intuïtie, ook als dat betekent dat je je op een harde manier moet ontdoen van illusies, doordat je de consequentie neemt van datgene, wat je door je intuïtie wordt ingegeven. Vandaar dat Spinoza zegt dat wij de ratio, het goede logische verstand moeten oefenen omdat wij via die koele overwegingen voor de spiegel, jezelf vragen stellend: waar zijn we mee bezig, op de juiste weg van de intuïtie komen. De gevolgtrekking is dat de rede een kostbaar instrument is.
OIKEIOSE: DOEL VAN DENKEN (schermtekst 8)
Doel menselijk denken (rede, logos)
is afstemming op goddelijk Denken (Rede, Logos)
is invoeging in de Natuur (in God): oikeiose
En het is ook iets dat ons illusies voorspiegelt, waar we ook met de rede doorheen moeten breken om tot de hoofdzaak te komen, die we wel weten, maar verduisteren. Want het is niet altijd prettig, die intuïtie, waardoor je automatisch weet wat je moet doen. We moeten kort zijn, maar dat is hetzelfde als wat bij dieren instinct heet en bij planten oikeiose wordt genoemd. Het woord oikos zit erin. Dat betekent huis. Wat Grieken bedoelen is kort gezegd: inhuizing in de natuur, in God. Inhuizing in God.
Er zijn in de Stoa passages te vinden over het feit dat ook de kleinste dieren en planten automatisch de dingen doen die hen helpen zich in stand te houden. Een kuikentje in de wei schrikt niet als er een stier op hem afkomt, want dat is een groot beest. Maar als er een wezel aankomt schiet hij naar zijn moeder. Dat is oikeiose. Planten kunnen giftig zijn. Een wijnplant groeit, als er een giftige koolplant in de buurt is, daarvandaan. Dat is ook oikeiose. Op diezelfde manier hebben planten, en dieren een instinct. Wat bij hen oikeiose is, is bij mensen intuïtie. Het is een fundamenteel iets dat ons in staat stelt deel te zijn van het geheel. Het centrale deel van het denken is het instrument dat geleid wordt door intuïtie. Het is een begrip voor de manier waarop we ons invoegen in het geheel, zoals bij kuikens de reflex om naar moeder te rennen, en bij planten om weg te groeien bij giftige planten.
Bij mensen werkt dat ook, anders zouden we al uitgestorven zijn. We doen automatisch dingen die ons in stand houden in het leven. Dat is de grote waarde van het begrip intuïtie.
Als je je afvraagt waarom Spinoza zo'n grote nadruk legt op het denken, waarom hij grondlegger is van het rationalisme, moet je als antwoord geven dat dat zo is omdat ratio voor hem logos is. De kleine logos in ons hoofd is het instrument waarmee we ons kunnen invoegen in de grote Logos die natuur en God is. Dat lijkt me een mooie manier om af te sluiten.
PAUZE
Begin van de discussie.
Vraag: dankjewel voor het interessante betoog. Ik heb een vraag of het zo kan zijn dat Spinoza, behalve ons een goed idee te geven over hoe wij denken en in elkaar zitten, ook een ander doel voor ogen had: om ons rustig te maken, zoals veel religies, om de macht te houden bij de elite. Als jullie je rustig houden kunnen wij als weldenkende mensen, de elite onze gang gaan.
Ik heb dat zelf niet bedacht, dat idee, maar heb een boek daarover gelezen van Viktor Kal, een filosoof aan de Universiteit van Amsterdam. Misschien kunt u daarover wat zeggen.
Maarten: niet over het boek. Maar de stelling die blijkbaar wordt verdedigd is onzin!
Het tegendeel is waar. Er is geen radicalere tegenspreker dan Spinoza. Wat Spinoza ten principale doet in zijn Ethica en zijn andere werken is de grondslagen van het denken van zijn tijd op zijn kop zetten. Wat iedereen sterk geloofde in die tijd, dominee Voet en consorten, was geloof in een hogere instantie met een zoon enzovoort. Wat Spinoza zegt is radicaal anders: godsbesef vervangen door natuur. Het is nu nog revolutionair.
De Grieken wisten dat het scheppend beginsel in de natuur, in alles zit. Door de Grieken wordt dat de Logos genoemd.
Je kunt in dat verband ook denken aan de Frankfurter Schule. Een manier van denken in de zin van dat alles wat in je gedachten naar voren komt, dat je dat in twijfel trekt. Dat is kritisch denken. Spinoza is hiervan een voorbeeld.
Volgende vraag.
Wat voor plek zou hij, Spinoza, geven aan het kwaad, het evidente kwaad?
Maarten:
Dat is een interessante vraag om die op Spinoza te projecteren. Wat je ziet in grote lijnen is datgene wat we als kwaad, als schadelijk voorstellen, ongelukken, mensen die voortijdig overlijden, ziektes, dat ziet Spinoza als natuurlijke verschijnselen. Wat wij vaak als kwaad aanmerken, ook via de kerk, dat is geen kwaad, omdat alle dingen waarmee we geconfronteerd worden, gevolgen zijn van de natuur. En natuur doet niks kwaad. Natuur in het algemeen, universeel gezien, waarvan God het scheppend beginsel is, levert in de praktijk onnoemelijk veel varianten op waaronder ziektes en dood. Dat is de natuur, die kent geen kwaad. Punt.
Uit het publiek: ik denk dat we moeten denken aan bijvoorbeeld Hitler of Poetin, die kwaad doen, kwaad veroorzaken.
Maarten: ook dat ziet Spinoza uiteindelijk als manifestaties van wat wij natuur in universele zin noemen. Dat is moeilijk om te denken. Je onderbrak me op het moment dat ik antwoord probeerde te geven op de vraag wat Spinoza als kwaad zou benoemen. Al datgene wat in weerwil is van het redelijk denken. Dus: domheid is kwaad. Bijvoorbeeld het idee dat je mensen stellig de weg wijst: dat moet je doen. Dat is, waarmee de traditionele kerk in de 17e
eeuw mensen ongelukkig maakte, omdat ze in een korset werden geregen. Dat soort gedrag en instructies van de autoriteiten, dat is kwaad, want het is onwel denkend. Zij denken zelf dat ze goed doen.
Wij denken allemaal dat de manier van leven die wij kiezen, dat dat goed is. En dat anderen verkeerd zijn. Dus, het is persoonlijk gekleurd. Spinoza tilt het betoog daarbovenuit in termen van wat redelijk beredeneerbaar is. Of het nu goed of kwaad is, ga ervan uit dat je je afvraagt of het redelijk is.
Vraag: heeft Spinoza ook zoiets ontworpen als scholing, dat wil zeggen: hoe kom je tot een vorm van redelijk denken?
Maarten: waarom heeft hij zijn Ethica geschreven? In de hoop en de veronderstelling dat mensen het zouden lezen als lesboek. Ga naar de school bij Spinoza en leer van hem dat je je verstand moet ontwikkelen, je rede. En je moet je er je leven lang in scholen, om in de richting te komen van de kleine groep mensen die hij weldenkend noemt. Er is een grote massa van onwel denkenden.
(volgt een onverstaanbare vraag)
Opmerking uit het publiek: Volgens mij zit Spinoza op een niveau waar alleen hoogleraren bij kunnen.
Maarten: het is juist Spinoza geweest die dat afwees..
Opmerking uit publiek: Ik denk dat je, wil je Spinoza in deze tijd, als het ware naar ons toe halen dat je dan meer moet aansluiten bij het naturalistisch denken: we moeten de natuur in om te leren deel te zijn van de natuur. En ik denk in dit geval aan een filosoof/antropoloog die zich door ziekte teruggetrokken heeft in Frankrijk en een boerenbestaan leeft dat hem ingeeft te zijn zoals Spinoza denkt. (Addy: Ton Lemaire). Het gaat erom dat je de theologische manier van zoeken en tasten naar een manier om met de natuur te leven in verbinding brengt met Spinoza.
Maarten: Ik begrijp dat dit geen graag is maar een opmerking, een statement. Spinoza had geen tuintje en ook niet die ambitie. Omdat hij meende dat het niet de weg was naar begrip. De antenne die je uitzet om te proberen af te stemmen op wat het grote geheel wil, is voor Spinoza de ratio. Leer je logisch denkende verstand te scholen, dat kan een gunstige invloed hebben. Vergelijk het met de huidige omstandigheden met wat je ziet wat er in Gaza gebeurt, in Oekraïne en andere plaatsen, waarbij weldenkend handelen volstrekt ontbreekt, dan valt in dat opzicht met rationeel denken in de zin van Spinoza veel te halen. Zonder dat je teruggrijpt op escapistische manoeuvres. Prachtig, maar niet de weg van Spinoza.
Ik wil er nog één ding aan toevoegen. Het is een misvatting dat Spinoza begrepen moet worden als een filosoof die terug wil naar de natuur. In mijn korte lezing heb ik proberen aan te geven dat hij de nadruk legt op de ratio, de koninklijke weg naar inhuizing en begrip.
Vraag: als de Logos geleid wordt door goddelijke intuïtie die in planten, dieren en mensen zit. Wat is er dan mis met huisje, boompje, beestje?
Maarten: daar is niks mis mee. Voor sommige mensen zijn er andere dingen die meer, directer, de weg van de intuïtie zijn dan huisje, boompje, beestje. Dat is mij pas na een jaar of 30 duidelijk geworden met een hoop schade en schande.
Opmerking: In tijd van de emancipatie kun je beide doen.
Maarten: zeker.
Ik heb verteld in mijn lezing hoe mijn intuïtie mij leidde uit het probleem waarvoor ik in de spiegel keek toen ik 30 was.
Applaus en afsluiting met muziek en mededelingen.
November 2024
Dit verslag is gemaakt door drs. Addy Manneke. Zij maakt gebruik van een doventolk tijdens lezingen. De doventolk kan nooit een letterlijk verslag maken tijdens een lezing, maar Addy heeft, met haar kennis over Spinoza, de hiaten in de teksten goed kunnen opvullen.
Maarten van Buuren was zeer tevreden over het verslag.